مطالعات فرهنگی و رسانه

گاهی عنوان می شود که آیا ما در فضای مجازی با مکان روبرو هستیم یا همه چیز "وهم" است و خیال ؟ آیا ما قادر یا مجازیم به چیزی که نمی توانیم برای آن مابه ازاء این جهانی (عینی) بیابیم نام مکان بگذاریم ؟ چنانچه پاسخ مثبت است ما با چه سنجش ، میزان و معیاری می توانیم این مکان غیرعینی را درک کنیم و به آن سفر کنیم ؟ و...

در مورد مکان در فضای مجازی پاسخ ، سهل و آسان نیست . مکان در این فضا چون برساخته ذهن است و تابعی از مولفه های که کاربران آنها را دستکاری می کنند می باشد لذا شناخت آن کار ساده ای نیست .

بدلیل اینکه فضای مجازی مانند فضای واقعی از دو عنصر مکان و زمان بی بهره است شناخت را دچار چالش مفهومی می کند . عبور از این چالش بسیار مهم و در عین حال سخت می باشد .

ما تا قبل این با دنیای سرکار داشتیم که آن را درک و هر آنچه خارج از درک عین و شهود بود را مجاز تصور می کردیم . این فضا برای ما فضایی بود که با تجربه به معنای پوزیتیوستی امکان پذیر نبود . در این دنیا ما با فضا و مکانی مواجه ایم که عین مجاز است لیکن با عقل تجربه گرایی می توان آن را تجربه کرد و آن را مشاهده کرد و حیات ثانویه به آن بخشید .

" در اینترنت مکانی وجود دارد که به اصطلاح فاقد طول و عرض و ارتفاع است ولی با این همه احساس مکانی خاص را به فرد القاء می کند و کاربر این احساس را دارد که با یک مکانیت ثانویه مواجه است و اینجاست که احساس فضا به کاربر اینترنت دست می دهد . کاربر وقتی که در حال رؤیت تصاویر یا خواندن مطالب و یا چت کردن و کارهایی از این قبیل می باشد احساس می کند در جایی است که طول و عرض و ارتفاع ندارد . " (دکترکوثری ، مصاحبه با همشهری آنلاین)

در فضای مجازی ما دچار لامکانی هستیم . در همه جا حضور داریم در حالی که در هیچ جا نیستیم . ولی به این واقفیم که در جایی هستیم که نام آن را می توان مکان نهاد با این تفاوت که نه بعد دارد و نه طول و عرض و حتی با مسامحه وجود که بتوان آن را حفظ و نگهداری کرد .

وقتی کاربر با این واقعیت مواجه می شود که می توان مانند زندگی در دنیای واقعی در این فضا از شخصی ترین تا اجتماعی ترین تا علمی ترین و ... و از همه مهمتر کارهای اقتصادی و معیشتی را انجام داد ، آنگاه بر وجود یک مکان در فضای غیرعینی صحه خواهد گذاشت .

در نتیجه آنچه ما را کمک خواهد کرد تا به درک بهتری از این مفهوم نایل آیم این است که فضا با مکانی که ما آن را می شناسیم متفاوت است و از سطوح انتزاعی متفاوتی بر خوردار است .

تفاوت فضا با مکان

- مفهوم فضا دلالت بر همه جایی دارد بدون آدرس و تصویر خاص در حالی که مکان مقید به جایی معین است که گوینده و شنونده معنای آن را می فهمند و از آن درک مشخص دارند .

- مفهوم مکان دارای بار ارزشی و محتوای است و ابعاد سه گانه در آن مستتر است ، در حالی که فضای مجازی بدون بعد و در خلاء می باشد .

- مفهوم مکان محدد به حدود می باشد ولی فضا دارای معنای سیالیت و ذهن در بی نهایت خواهد بود .

- از خصوصیات بارز فضای مجازی بی مکانی و بی زمانی است . از بین رفتن فاصله ی مکانی و افزایش سابقه ی توان انسان ها برای مبادله و مراوده با یکدیگر ... فرآیند هویت های جمعی افراد را دگرگون کرده است . (دکتر منتظر قائم)

- فضای مجازی زمان و مکان نمی شناسد،همه جایی و همه مکانی است . مرزها را به سهولت می پیماید و در آن واحد از رموزی پرده می گشاید که به چنگ آوردن آنها در عالم واقع مستلزم صرف انرژی ، زمان و هزینه ی بسیار است و گاه حتی غیر ممکن می نماید . (دکتر عاملی)

- دیوید هاروی از پدیده ای به نام فشردگی فضا-زمان در فضای مجازی صحبت به میان آورده و معتقد است که فضا و مکان در این ساخت مبنای قبلی خود را از دست داده است . تاکنون زندگی اجتماعی مقید به زمان و مکان بوده است در حالیکه در فضای سایبر زمان و فضا دچار تغییر بنیادی گردیده است .

تفاوت واقعیت در دو فضا

ما در هر دو جهان در حال زندگی هستیم و این امر برای ما چنان عادی و بدیهی گردیده است که دیگر کسی از خود سوال نمی کند که چه چیز و چه بخش واقعیت است و کدام بخش غیرواقعی .

"ممکن است یک موقعیت یکسان به وسیله همه کسانی که به آن توجه می‌کنند به طور متفاوت درک شود . ممکن است این موقعیت برای همه آنها با معنی باشد ولی معنی آن برای هر فرد متاثر از تجربه‌های قبلی اوست ." (لمان،1366: 398)

ولی آنچه به شناخت و گسترش دامنه شناخت انسان کمک می کند پاردایم های می باشد . "پارادایم‌های عمده نظری در علوم اجتماعی سه دسته هستند: پارادایم اصالت واقعیت اجتماعی، تعریف یا تفهیم اجتماعی و پارادایم رفتار اجتماعی ." (محسنی تبریزی،ص15).

واقعیت جهان واقعی: به نظر می‌رسد که واقعیت جهان واقعی با مفهوم واقعیت زندگی روزمره پیوند خورده است . برگر واقعیت زندگی روزمره را به عنوان "واقعیت تمام عیار" زندگی واقعی می‌شناسد واقعیت زندگی روزمره در واقع "واقعیتی نظم یافته است که پدیده‌های آن در الگوهایی تنظیم شده‌اند که به نظر می‌رسند? مستقل از ادراک انسان نسبت به آنها هستند ." (برگر و لوکمان ، 1375: 36)

واقعیت مجازی : عاملی درباره تفاوت دو جهان واقعی و مجازی می‌نویسد : "جهان اول (واقعی) جهانی است که در آن زندگی و فعالیت اجتماعی جریان دارد و جهان دوم (مجازی) جهانی است که انسان را در مواجه با واقعیت‌های مجازی قرار می دهد . این تقسیم بندی بر مبنای واقعیت و مجاز، مصداق و معنی است ." (عاملی،1382،ص144)واقعیت مجازی همچنین اشاره به واقعیتی دارد که ممکن است چند لایه باشد .

تفاوت شناخت از این دو جهان : براساس تئوری کنش متقابل نمادین شناخت ما از واقعیت به آن شکلی است که در فرآیند جامعه پذیری یاد می‌گیریم . ما عمدتا" در مورد جهان واقعی با واقعیتی روبرو هستیم که مهمترین ویژگی آن غیرقابل تغییر بودن آن است و در آن ارگانیسم در رابطه بامکان و زمان قراردارد . درمورد واقعیت مجازی نیز مکان و زمان وجود دارد ? حتی ادراک بدن با توجه به پیشرفت تکنولوژی از طریق شبیه سازی پنج حس اصلی شنوایی ، بینایی ، چشایی ، لامسه و پویایی پدید آمده اما آنچه به نظر می‌رسد به شکلی جدی در مورد واقعیت مجازی متفاوت از واقعیت بیرونی است اینست که حالت غیرقابل تغییر بودن واقعیت بیرونی در واقعیت مجازی وجود ندارد ? ممکن است که ما نتوانیم واقعیت مجازی را کاملا دگرگون کنیم ولی امکان دخل و تصرف ، حرکت ، امکان عملی شدن خواسته‌هایمان در رابطه با آن واقعیت، تکه تکه شدن ، نزدیک شدن یا دورشدن از آن ، عبور از مرزهای فیزیکی آن به مراتب آسانتر و راحت تر از واقعیت بیرونی صورت می‌گیرد . حال می‌توان چند حالت پیش رو را در مورد شناخت از این واقعیت فرض کرد : اول کسانی که در جریان جامعه پذیری مفهوم واقعیت مجازی را بر مبنای همان واقعیت بیرونی می‌شناسند و تفسیر می‌کنند . دوم کسانی که جامعه پذیری آنها از واقعیت جهان بیرونی بر مبنای جهان واقعی است یعنی پدیده‌های خارج را می‌خواهند بر مبنای واقعیت مجازی بشناسند که به نظر می‌رسد این دسته جز در صورت وقوع کامل انقلاب دوم شکل نخواهند گرفت . (دکترعاملی ، مباحث کلاس)

 براساس تقسیم متافوریک (استعاره‌ای) سه جهان به‌وجود می‌آید : 1- جهان واقعی که می‌توان با آن تعامل برقرار کرد دنیایی که در آن بوی برف را می‌شنوید و فضای برنده سرما را حس می کنید . 2- جهان دیگر مجاز واقعی است و این  غیر از صنعت واقعیت مجازی است . مجازی است که به رقابت جهان واقعی آمده است و تلاش می‌کند تا آنچه در جهان واقعی است را تکرار کند . 3- جهان دیگری نیز وجود دارد و آن جهان واقعی – مجازی است جهانی است که وقتی ترکیب می‌شود دیگر off   و on   در آن بی‌معنا می‌شود . وقتی بخشی از تعاملات اجتماعی خود را در فضای مجازی انجام دادید و بخش دیگر در فضای واقعی قدم به جهان واقعی – مجازی گذاشته‌اید . این جهانی است ترکیبی . (دکترعاملی ، مصاحبه با همشهری آنلاین)

منابع :

1. برگر، پترل و لوکمان، توماس (1375)، ساخت اجتماعی واقعیت (رساله‌ای در جامعه شناسی شناخت)، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران: اندیشه‌های عصرنو

2.  پاستر، مارک (1377)، عصر دوم رسانه‌ها، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران: انتشارات موسسه ایران.

3.  عاملی، سعیدرضا (1382)? دو جهانی شدن‌ها و آینده جهان. کتاب ماه علوم اجتماعی. سال ششم، شماره نهم و دهم.

4.  عاملی، سعیدرضا (1382)، دو جهانی شدن:جامعه جهانی اضطراب، نامه علوم اجتماعی? شماره 21 .

5.  عاملی، سعیدرضا (1384)، جزوه کلاس مطالعات فضای مجازی . مقطع کارشناسی علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران.

6. لمان، نرمان، ل (1366)، اصول روانشناسی (اصول سازگاری آدمی)، ترجمه و اقتباس محمود ساعتچی، تهران: امیر کبیر.

7. محسنی تبریزی، علیرضا (بی تا)، جزوه روانشناسی اجتماعی تهران: انتشارات دانشکده علوم اجتماعی.